TURDEP epidemiyolojik çalışmalarında, Türk erişkin toplumunda obezite sıklığı 1998’den 2010’a kadar yüzde 22.3’ten yüzde 31.2’ye ulaştığı bulunmuştur. Buna nazaran son 12 yılda bayanlarda obezitenin yüzde 34, erkeklerde ise yüzde 107 oranında artmış olduğu saptanmıştır.
Artışın nedenleri ortasında artan teknolojik gelişme sonucu ulaşım, üretim ve tarım alanlarında kolaylaşan ömür biçimine bağlı fizikî aktivitede azalma ve çağdaş hayattaki beslenme alışkanlıklarındaki değişimdir. Bu makalemizde obeziteye neden olan genetik faktörler ve bunların hastalık üzerinde tesirleri üzerinde duracağız.
Genlerin obezite ile ne ilgisi var?
Obezite, bedenin metabolik ve fiziki işlevlerinin devamı için gerekli olanlardan daha fazla besin olarak kalori alan bir beşerde kronik güç dengesizliğinin bir sonucu olarak beden yağ oranının artması olarak tanımlanabilir.
Son yıllarda obezitenin süratle artan sıklığı, yüksek kalorili besinlere hazır erişim imkânı tanıyan lakin fizikî aktivite için imkanları sınırlayan “obezojenik” bir vakit ve yere bağlanmaktadır. Obezite salgını, daha çok bu özellikleri taşıyan toplumlarda daha fazla görülmektedir.
Obezite değerli bir halk sıhhati sorunudur zira diyabet, kalp hastalığı, felç, kanser ve başka önemli hastalıkların gelişme riskini arttırır.
Obezojenik bir ortamda bile, herkes obez olmayabilir. Genomik araştırmalar yapılmadan evvel obez aile üyeleri, ikizler ve evlat edinenler üzerinde yapılan araştırmalardan elde edilen dolaylı bilimsel deliller obezitenin az bir kısmında genetik faktörlerin kıymetini ortaya koydu. Kalıtsal faktörler çocukluk çağı obezitesinde daha fazla katkı sağlamaktadır.
Bir gen mi yoksa birden fazla mı?
Obezite nadiren ailelerde tek bir genin neden olduğu net ve tek bir gen kalıtımı ile ortaya çıkar. Bunlar ortasında en sık rastlanan gen, melanokortin 4 reseptörünü kodlayan MC4R’dir. MC4R’ün fonksiyonunu azaltan değişiklikler, çeşitli etnik kümelerde obez bireylerin çok az bir bölümünde ( < yüzde 5) obezite hastalığının oluşmasında katkıda bulunur.
Etkilenen çocuklar çok yeme tavrı (hiperfaji) nedeniyle çok derecede acıkır ve obez olurlar. Şimdiye kadar, en az dokuz genin ender bulunan çeşitleri (varyant), tek genin neden olduğu (monojenik) obezite ile ilişkilendirilmiştir.
Ancak, birçok obez beşerde tek bir genetik neden belirlenemez. 2006 yılından beri, genom çapında çalışmalarda obezite ile alakalı en az 50’den fazla gen saptandı ve bunların birçok obez bireylerde hastalığın oluşmasında çok küçük tesirlere sahipti. Birçok obezite hastasında sorun çok faktörlü, yani birçok gen ve hareketsizlik, beslenme düzensizliği, başka hormonal hastalıklar üzere çevresel faktörlerin ortasındaki karmaşık etkileşimlerin sonucudur.
Genler güç istikrarını nasıl denetim eder?
İnsan beyni, yağ (yağ) dokusu, pankreas ve sindirim sisteminden alınan sinyallere yanıt vererek besin alımını düzenler. Bu sinyaller, leptin, insülin ve ghrelin üzere hormonlar ve öbür küçük moleküller tarafından iletilir. Beyin bu sinyalleri başka girdilerle koordine eder ve bedene talimat biçiminde komut verir. Bu komutlar ya daha fazla yemek yiyip güç kullanımını azaltmak yahut bunun karşıtını yapmak formundadır. Genler, besin alımını yönlendiren sinyallerin ve yansıların temelini oluşturur ve bu genlerdeki küçük değişiklikler, beslenme ve kalori istikrarını etkileyebilir. Obezite ile alakalı varyantlara sahip kimi genler Tablo 1’ de görülmektedir.
Tablo 1 : Obezite ile alakalı varyantlara sahip seçilmiş genler
| Gen sembolü | Gen ismi | Temel eserin güç istikrarındaki rolü |
| ADIPOQ | Adiposit, C1q | Yağ hücreleri tarafından üretilen adiponektin, güç harcamasını arttırır |
| FTO | Yağ kitlesi ve obezite ile bağlantılı gen | Yiyecek alımını uyarır |
| LEP | Leptin | Yağ hücreleri tarafından üretilir |
| LEPR | Leptin reseptörü | Leptine bağlandığında iştahı baskılar |
| INSIG2 | İnsülin uyarıcı gen- 2 | Kolesterol ve yağ asidi sentezinin düzenlenmesi |
| MC4R | Melanokortin 4 reseptörü | Alfa melanosit uyarıcı hormona bağlandığında iştahı uyarır |
| PCSK1 | Proprotein dönüştürücü subtilisin / kekin tip 1 | İnsülin biyosentezini düzenler |
| PPARG | Peroksizom çoğaltıcı-aktive edici reseptör gamma | Yağ dokusunun gelişimini düzenler ve lipid alımını uyarır |
Ömür için güç değerlidir. İnsan gücünün düzenlenmesi, kilo artışını denetim etmek yerine maalesef hayatta kalmak ve muhtemel güç gereksiniminde zayıflamaya karşı muhafazaya yönelik düzenlenir. Bu durumun açıklanmasına yardımcı olmak için “tutumlu genotip” hipotezi öne sürülmüştür. Bu, atalarımızın vakit zaman açlık yaşaması sırasında onlara ilerde güç sağlanmasında yardımcı olan birebir genlerin şimdiki vakitte (bol ölçüde yiyeceğin bulunduğu ) bize kazandırdığı olumsuz durum olarak tanım edilebilir.
Bu bilgi korunmaya yönelik nasıl yardımcı olabilir?
Obezitenin önlenmesi için halk sıhhati çalışmaları, sağlıklı beslenmeyi ve fizikî aktiviteyi teşvik eden stratejilere odaklanmaktadır. Bu stratejiler, örneğin sağlıklı beslenme konusunda kamu hizmeti yapılan yerlerde ve okullarda farkındalığı artırmak için eğitim verilmelidir. Bu tıp stratejiler, pek çok kişi için müspet davranış değişikliklerine yol açarak geri dönüşte başarıyı artıracaktır.
Epigenetik ve Obezite
İnsan gelişiminin kritik devirlerindeki çevresel maruz kalmalar, genin kendisinin dizilimini değiştirmeden o gende faaliyetinde kalıcı değişikliğe neden olabilir. Bu duruma “epigenetik” tesir denmekte ve bu tesirlerin ölçülmesi ve belirlenmesi DNA, RNA yahut bağlantılı proteinlerin kimyasal değişimlerinin ölçülmesini gerektirir. Epigenetik bilhassa çocuk yaşlarda bireylerde beslenmenin gen üzerine tesirlerini değiştirmesi akla makul gelse de bu durumu gösteren epidemiyolojik çalışmalar hala erken bir evrededir.
Referanslar
Walley AJ, Asher JE, Froguel P. Nat Rev Genet . 2009 Tem; 10 (7): 431-42.
Choquet H, Meyre D. Curr Genomics . 2011 Mayıs; 12 (3): 169-79.
World Health Organization. Obesity: Preventing and Managing the Küresel Epidemic. Geneva: The World Health Organization; 2000. Technical Report Series no. 894.
Mendez MA, Monteiro CA, Popkin BM. Overweight exceeds underweight among women in most developing countries. Am J Clin Nutr 2005;81:714–21.
Silventoinen K, Baht S, Tolonen H, et al. Trends in obesity and energy supply in the WHO MONICA Project. Obesity 2004;28:710-86.
Kaynak:Doktor Sitesi