Utanç duygusu temel hislerden keder ile bağlı ve aptalım inancı ile süslüdür. Utanç, hem kendi iç düzenekleri hem de dış sistemler ile tetiklenebiliyor. Kişi kendisinin istediği/beklediği durumlara erişememesi ve onun altında kalması ile tetiklendiği üzere etrafındakilerin beklentilerinin altında kalması ile de tetiklenebilir. Aslında etrafın beklentileri ve istekleri doğrultusuna uymayan birinin karşılaştığı olumsuz reaksiyonun bireye yetersizsin, aptalsın, salaksın hissini yaratması şahısta utanç hissini doğurduğunu söyleyebiliriz. Kişi vakitle etrafından aldığı bu dış sesi içselleştirerek kendi iç sesi olarak kullanmaya başladığını ve iç düzenek olarak utancı tetiklediğini söylersek yanılmış olmayız sanırım. Göründüğü üzere utanç üzülme ile başlayan ve aptalım inancı ile tamamlanan bir tablodur en nihayetinde.
Utanç görün(l)mekle igilidir. Kişinin bir utanç durumunda refleksle elleriyle yüzünü kapattığını görürüz. Kendisini oradan uzaklaştıramadığı için göz göze gelmemek için evvel yüzünü kapatır. Fırsatını bulduğunda da oradan uzaklaşır ve görünmek/görülmek istemez. Şahısların çok utandıklarını tabir ederken “adeta yerin tabanına girmek istedim” dediklerini duymuşuzdur hepimiz. Bir anda ortadan kaybolmak yani görünmek/görülmek istememektir. Ve utanan kişi insanların içine çıkmak istemez.
Salman Akhtar “Acının Kaynakları” kitabında utanç ile ilgili şu özelliklerden bahsetmektedir:
Utanç büyük oranda görseldir, görülme ve ayıplanma dehşetlerini alevlendirir.
Utanç tecrübesine genelllikle fizyolojik birtakım belirtiler(kızarma, çarpıntı gibi) eşlik eder.
Utanç psikomotor yahut toplumsal sakarlık seya denetim yitimi sonucunda (toplum içinde geğirmek ya da gaz çıkarmak, bir kelimeyi yanlış söylem etmek vb.) kendiliğin süregenliğinin sekteye uğramasıyla baş gösterir.
Utanç narsisist kolonları sağ olsun, sevilen biririn davranışları için de hissedilir (ör çocuklar toplum içinde uygunsuz davranışlar sergilediğinde).
Yapısal açıdan utanç kişinin arzulanan kendilik imgesine yetişememesinin ve benlik ülküsüne sadık kalmamasının sonucucur.
Utanç kişiyi saklanmaya iter.
Oburlarının sessizce kabullenmesi utancı hafifletir.
Utanç gelişim sürecinde suçluluktan evvel gelir.
Utanca karşı kullanılan savunmalar ortasında kendini narsissitçe şişirme, içe çekilme, diğerlerini utandırarak pasifi etkine çevirme vardır.
Utanç kişinin saklanmasına, çekilmesine ve görünmemesine neden olur. Sırların bir kısmı da utanç ile ilgilidir. Kişi utanacağı durumları saklar ve gizler. Ortaya çıkmaması için de elinden geleni yapar. Bu durum başlı başına bir dert yaratır.
Görün(l)me durumuna karşı şahısta telaş oluşur. Vakitle özgüven düşüklüğü ve depresyon gelişir. Böylelikle değersizlik, yetersizlik ve lekelenmişliği doğurur. Uç noktalarda bağımlılık ve intihara kadar gidebilir. Fakat etrafındaki şahısların utancına karşı sessiz kabulleri onları rahatlatır.
Utanmak o denli bir durumdur ki hayattan kaçmamızı ve kaçınma davranışları göstermemize neden olur. Utanmamak için birçok şeyi denemeyiz bile. Denersek, ya başarısız olursak, ya kusur yaparsak, ya rezil olursak? Yanlışları göze alamadığımızda daha doğrusu kusurların sonucunda karşılaşacağımız reaksiyonlar hasebiyle yaşayacağımız hislerle karşılaşmaktan korkuyorsak kaçarız ve denemeyiz. Buraya kadar utancı anlatmaya çalıştım. Hepimiz birer kesim bulduk kendimizde değil mi?
Bulduk, zira insanız. Hoş haber şu ki ruhsal takviye süreçlerinde/terapide utançla çalışmak mümkün. Utancımızı anlamamızı, kaçındığımız durumları ele almamızı ve daha ileriye bir adım atmamız mümkün.
Aşağıda birkaç soru üzerinde düşünebiliriz:
Hangi durumlarda utanç hissediyoruz?
Utandığınızda neler yapıyoruz?
Utanmamak için neleri yapmıyoruz ya da neleri yapmaktan kaçıyoruz?
Yaşadığımız ya da yaşayacağımızı düşündüğümüz utanç hayatımızı ne kadar engelliyor?
Kaynak:Doktor Sitesi